วิถีชีวิตของชาวไทยผูกพันกับสายน้ำมาตั้งแต่ในอดีต “เรือพาย” จึงมีความสำคัญมากสำหรับการดำเนินชึวิตในสมัยก่อน และถือเป็นภูมิปัญญาอันทรงคุณค่า ที่สืบทอดกันมาจากรุ่นสู่รุ่น ALTV จึงขอหยิบยกเกร็ดความรู้ที่น่าสนใจเกี่ยวกับเรือพายพื้นบ้านมาฝากกัน
เรือพาย 1 ลำ ทำจากต้นไม้ทั้งต้น
เรือพายพื้นบ้านของไทย สามารถแบ่งตามลักษณะการใช้งานได้เป็น 2 ประเภท คือ เรือขุด และ เรือต่อ
- เรือขุด วิธีการสร้างเรือประเภทนี้ก็ตรงตามชื่อ เพราะสร้างด้วยวิธีการขุดถากท่อนซุงทั้งต้น จนกลายเป็นลำเรือ ซึ่งกว่าจะได้เรือพายสัก 1 ลำ จะต้องใช้ต้นไม้เกือบทั้งต้น! และเพื่อให้ลอยน้ำได้ดี จึงนิยมใช้ไม้น้ำหนักเบาจากต้นสัก ต้นตาล ต้นตะเคียน นอกจากนี้ความพิเศษอีกอย่างของเรือขุด คือท้องเรือแข็งแรงมาก สามารถรับมือกับโขดหินใต้น้ำได้อย่างดี
- เรือต่อ แทนที่จะขุดถากต้นไม้ทั้งต้นเหมือนเมื่อก่อน อีกทางเลือกที่ช่วยให้เรือน้ำหนักเบา และมีความยาวขึ้น คือการสร้างเรือด้วยการต่อชิ้นส่วนไม้จนกลายเป็นรูปร่างของเรือแทน เป็นจุดเริ่มต้นวิวัฒนาการของเรือในสมัยใหม่
เรือพายขายก๋วยเตี๋ยว ต้องเรือตระกูลสำปั้น
เมื่อไหร่ที่ได้ไปเยือนตลาดน้ำแล้วได้เห็นภาพพ่อค้าแม่ค้าพายเรือเร่ขายก๋วยเตี๋ยว ลูกชิ้นปิ้ง หรือผักผลไม้นานาชนิด คุณอาจจะพบเข้ากับ “เรือสำปั้น” เรือพายสารพัดประโยชน์ที่ใช้บรรทุกของก็ได้ ใช้โดยสารก็ดี แถมมีหลากหลายชนิด คนไทยในสมัยก่อนนิยมใช้บรรทุกของเร่ขายไปตามแม่น้ำริมคลอง ซึ่งในสมัยนี้ยังพบเห็นได้ตามตลาดน้ำ
เรือสำปั้นเข้ามาในไทยตอนไหนไม่มีการระบุเอาไว้แน่ชัด แต่คาดว่าเป็นเรือที่นำเข้ามาจากประเทศจีน เดิมใช้ชื่อว่า เรือซำปัง หรือ ซาปัง หมายถึงเรือขนาดเล็ก มีการบันทึกไว้ว่าเริ่มใช้ครั้งแรกในสมัยรัชกาลที่ 2 สำหรับการประพาสสระน้ำในพระบรมมหาราชวัง
เรือสำปั้นมีบทบาทมากมายที่จะเห็นได้ชัดที่สุดคือเป็นพาหนะบรรทุกของเร่ขายตามแม่น้ำลำคลอง ที่เด่นชัดคือ การขายก๋วยเตี๋ยวในเรือ โดยเริ่มจากชายเชื้อสายจีนนามว่า “โกฮับ” ที่จะพายเรือสำปั้นเร่ขายก๋วยเตี๋ยวในแทบคลองรังสิต จนเป็นที่เลื่องลือกันทั่วว่าก๋วยเตี๋ยวของโกฮับอร่อยถูกปากที่สุดในรังสิต เป็นที่มาของก๋วยเตี๋ยวเรือโกฮับในปัจจุบัน
ตระกูลเรือสำปั้น
- เรือสำปั้นพาย สำปั้นแปลง
- เรือสำปั้นเพรียว
- เรือสำปั้นจ้าง
- เรือสำปั้นสวน
ภาพโดย: Thaipbs
เรือผีหลอก ที่ไม่ได้มีไว้หลอกคน
เรือผีหลอก เป็นเรือพายชนิดหนึ่งที่ไม่ได้มีไว้โดยสาร และไม่ใช่เรือที่เกี่ยวข้องกับปรากฏการณ์เหนือธรรมชาติแต่อย่างใด แต่มีไว้ใช้สำหรับหาปลาโดยเฉพาะ เป็นส่วนสำคัญของประมงพื้นบ้านที่หาดูได้ยากของไทย ลักษณะของเรือผีหลอก มีรูปร่างยาว ท้องแบนทำให้น้ำตื้นไม่ใช่อุปสรรค ด้านหลังมีแจวติดอยู่
ที่เรียกว่าเรือผีหลอก เพราะด้านข้างจะติดตั้งกระดานเคลือบสีขาว มีไว้แหย่ไปตามพุ่มไม้ริมตลิ่ง เพื่อให้ปลาตกใจตื่น จนกระโดดเข้ามาติดตาข่ายบนเรือ ปลาเล็กจะกระโดดเข้ามาในเรือ แต่ปลาใหญ่ที่มีแรงมากจะกระโดดข้ามไปอีกฟากจนติดตาข่ายอีกด้านหนึ่งของเรือ ทำให้ตกลงสู่ท้องเรือพอดี ถือเป็นภูมิปัญญาชาวบ้านอันชาญฉลาดในการทำประมงของคนสมัยก่อน นอกจากนี้การพายเรือผีหลอกนิยมทำในคืนเดือนมืด เพราะการที่จะไม่ให้ปลาหนีไปเสียก่อนจึงต้องอาศัยทั้งความเงียบ และความมืด
ที่มา: พลอยโพยม
เรือบด เรือคายัคของไทย
เรือบด เพี้ยนมาจากคำว่า โบ๊ต (Boat) ในสมัยก่อนบ้านริมคลองแทบทุกหลังต้องมีเรือบดติดไว้ เพราะสะดวกต่อการใช้เดินทางใกล้บ้าน มีน้ำหนักเบา รูปร่างเพรียว สามารถยกพาดเก็บได้สะดวก เรือบดมักทำจากไม้สัก ไม้ยมหอม หรือไม้ยาง ซึ่งมีการสันนิษฐานว่าได้ต้นแบบมาจากเรือคายัคของชาวตะวันตก ถ้าหากเราสังเกตดูแล้ว รูปทรงมีความคล้ายคลึงกันมาก
ตระกูลเรือบด
- เรือบดเพรียว
- เรือบดเกล็ด
เรือเข็มที่ยกได้ด้วยมือข้างเดียวแต่รับน้ำหนักคนได้ทั้งคน
หากจะพูดถึงเรือที่เล็กและพายได้เร็วที่สุดในบรรดาเรือพื้นบ้านทั้งหมด คงต้องยกให้ “เรือเข็ม” ซึ่งมีความยาวเพียง 4-5 เมตร อาศัยไม้กระดานเพียง 3 แผ่นก็ได้เรือเข็ม 1 ลำ ทั้งยังมีน้ำหนักเบาจนสามารถยกได้ด้วยมือข้างเดียว หัวเรือเล็กแหลมไม่ต้านน้ำ
ข้อดีของความเล็กและน้ำหนักเบา คือช่วยให้คล่องตัว จัดเก็บง่าย ในสมัยก่อนเป็นเรือนิยมในหมู่วัยรุ่น หากจะเปรียบเทียบก็คงเหมือนกับมอเตอร์ไซค์ในปัจจุบัน สำหรับการพายเรือเข็มนั้นไม่ใช่เรื่องง่าย เพราะด้วยความที่เบาและบางกว่าเรือชนิดอื่น การพายคัดท้ายเรือจึงอาจทำให้เรือคว่ำ ผู้พายจะต้องไม่ยกพายขึ้นเหนือผิวน้ำ เพื่อไม่ให้เสียสมดุล
ภาพโดย: Thaipbs
เรือยาว สีสันแห่งลำน้ำ
เมื่อถึงฤดูน้ำหลากและผู้คนเว้นว่างจากการเพาะปลูก นั่นหมายถึงช่วงเวลาที่ลำน้ำจะถูกแต่งแต้มไปด้วยสีสันของการแข่งขันเรือยาวประเพณี และการประกวดขบวนเรือ กีฬาพื้นบ้านของไทยที่สืบทอดกันมารวมศตวรรษ
การแข่งขันเรือยาวประเพณี นิยมจัดขึ้นช่วงออกพรรษา ถือเป็นกีฬายอดนิยมสามารถพบเจอได้ทั่วทุกภาคของไทย แต่ที่โด่งดังเห็นจะเป็นจังหวัด พิจิตร น่าน อ่างทอง และชุมพร ที่จัดกันอย่างยิ่งใหญ่อลังการ อ้างอิงจากบันทึกของลาลูแบร์ ที่กล่าวไว้ว่า การพายเรือยาวเป็นกีฬาทางน้ำที่นิยมละเล่นกันของชาวอยุธยา
ที่ขาดไปได้สำหรับพระเอกสำคัญ นั่นคือ "เรือยาว" คาดว่ามีต้นแบบมาจากเรือพิธีกรรมของจีน เรียกว่า เรือมังกร (Dragon boat) มีลักษณะคล้ายคลึงกับเรือยาวของไทย ต่างกันที่โขนเรือจะเป็นรูปหัวมังกร ในขณะที่ไทยจะเป็นรูปร่างของพญานาค หรือพญาครุฑ มากกว่า ในอดีตนิยมทำจากต้นตะเคียนทองทั้งต้น นำมาขุดถากด้วยเครื่องมือต่าง ๆ จนมีรูปทรงเพรียวยาว ต่อมาเริ่มใช้การต่อทั้งลำ
ตระกูลเรือยาว
- เรือยาวเล็ก ใช้ฝีพาย 7-12 ฝีพาย
- เรือยาวกลาง ใช้ฝีพาย 31-40 ฝีพาย
- เรือยาวใหญ่ ใช้ฝีพาย 41-55 ฝีพาย
ถึงแม้ว่าในปัจจุบันการใช้เรือพายสัญจรทางน้ำไม่ได้เป็นที่นิยมแล้ว เพราะการวิวัฒนาการที่ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมและวิถีชีวิตให้เราต้องใช้รถยนต์มากกว่า แต่เรือพายเหล่านี้ก็ถือว่าเป็นภูมิปัญญาพื้นบ้านที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์ไว้ให้ลูกหลานได้เรียนรู้ต่อไป แต่ถึงอย่างไรก็ตามกิจกรรมพายเรือในสมัยอย่างการกีฬาคายัคก็ยังเป็นที่นิยมอย่างแพร่หลาย รวมผจญภัยทางน้ำด้วยเรือคายัคตามรอยเส้นทางในอดีตและสัมผัสวิถีชีวิตของผู้คน ได้ที่ รายการ หนังสือเดินทาง ตอน ตะลุยบางปะกง
ที่มา: มหาวิทยาลัยศิลปากร สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดปทุมธานี แนวหน้า
