วันเพ็ญเดือนสิบสอง น้ำก็นองเต็มตลิ่ง เราทั้งหลายชายหญิง สนุกกันจริง “วันลอยกระทง” ทำนองเพลงที่ติดหู ทำให้ใครหลายคนรีบเดินไปตกแต่งกระทงสำหรับลอยในค่ำคืนพระจันทร์เต็มดวง
แต่เคยมีใครสงสัยหรือไม่ว่า ลอยกระทงเริ่มต้นมาตั้งแต่เมื่อไร ทำไมต้องลอยกระทง หรือแม้กระทั่งในเนื้อเพลงทำไมจึงเป็นวันเพ็ญเดือน 12
วันนี้ ALTV จะมา “ชวนสงสัย ? 3 เรื่องเกี่ยวกับวันลอยกระทง” ใครยังไม่รู้ ไปหาคำตอบพร้อมกัน
“ลอยกระทง” เริ่มมีมาตั้งแต่เมื่อไร ?
แท้จริงแล้วไม่มีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ยืนยันแน่ชัดว่าลอยกระทงได้เริ่มขึ้นตั้งแต่เมื่อใด จึงคาดกันว่าเริ่มในสมัยสุโขทัย เพราะหากอ่านในศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง จะมีบางส่วนที่บันทึกเกี่ยวกับประเพณี “เผาเทียน เล่นไฟ” ซึ่งมีความหมายกว้าง ๆ ว่า ทำบุญไหว้พระ
แต่เมื่อมาถึงสมัยรัชกาลที่ 3 คำว่าลอยกระทงเริ่มเด่นชัดขึ้น เมื่อท่านทรงโปรดให้ฟื้นฟูประเพณีพิธีการสำคัญ เพื่อความอุดมสมบูรณ์ของราชอาณาจักร จึงได้พระราชนิพนธ์หนังสือตำราท้าวศรีจุฬาลักษณ์หรือตำนานนางนพมาศ โดยจะสมมุติฉากในเรื่องเป็นสมัยสุโขทัย จึงเกิดการทำกระทงด้วยใบตองแทนวัสดุอื่น เมื่อระยะเวลาผ่านไป การทำกระทงด้วยใบตองก็แพร่หลายมาจนถึงปัจจุบัน
ทำไมกระทงถึงเป็นรูปดอกบัว ?
เรื่องราวมาจากตำนานท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ที่คิดประดิษฐ์กระทงเป็นรูปดอกบัวกมุท ลอยถวายสักการะรอยพระพุทธบาท พระร่วงเจ้าได้ทอดพระเนตรเห็นและทรงทราบความหมายจึงมีพระราชดำรัส ให้นำโคมลอยเป็นรูปดอกบัว อุทิศสักการบูชาพระพุทธบาทสืบไป
ในหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือตำนานนางนพมาศ ที่ได้กล่าวถึงนางนพมาศว่าเป็นพระสนมเอกของพระร่วง ในวันเพ็ญเดือน 12 ว่า ที่เป็นเวลาเสด็จประพาสลำน้ำ ตามพระราชพิธีในเวลากลางคืน พระร่วงเจ้าจึงได้มีรับสั่งให้บรรดาพระสนมนางในทั้งหลาย ตกแต่งกระทงประดับดอกไม้ธูปเทียน นำไปลอยน้ำหน้าพระที่นั่ง
ในคราวนั้นท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ได้คิดประดิษฐ์กระทงเป็นรูปดอกบัวกมุทขึ้น ด้วยเห็นว่าเป็นดอกบัวพิเศษ ที่บานในเวลากลางคืนเพียงปีละครั้ง ลอยไปถวายสักการะรอยพระพุทธบาท
ซึ่งเมื่อพระร่วงเจ้าได้ทอดพระเนตรเห็น ก็รับสั่งถามถึงความหมาย นางจึงได้ทูลอธิบายจนเป็นที่พอพระราชหฤทัย พระองค์จึงมีพระราชดำรัสว่า "แต่นี้สืบไปเบื้องหน้าโดยลำดับ กษัตริย์ในสยามประเทศ ถึงกาลกำหนดนักขัตฤกษ์ วันเพ็ญเดือน 12 ให้นำโคมลอยเป็นรูปดอกบัว อุทิศสักการบูชาพระพุทธบาทนัมมทานที ตราบเท่ากัลปาวสาน" ด้วยเหตุนี้ เราจึงเห็นโคมลอยรูปดอกบัวปรากฏมาจนปัจจุบัน
น้ำจะเต็มตลิ่งวันลอยกระทงจริงหรือ ?
จริง เพราะวันลอยกระทงเป็นวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12 ซึ่งตามหลักการน้ำขึ้น-น้ำลง ทางวิทยาศาสตร์ วันขึ้น 15 ค่ำถือเป็นวันน้ำเกิด ดวงจันทร์จะเต็มดวง และระดับน้ำจะขึ้นมาสูงที่สุด
ว่ากันด้วยหลักการทางวิทยาศาสตร์ปรากฏการณ์ “น้ำขึ้น น้ำลง” ที่เกิดจากผลของแรงไทดัล (tidal force) แรงที่เกิดขึ้นจากแรงโน้มถ่วงหรือแรงดึงดูดระหว่างโลก และดวงจันทร์
โดยประมาณวันแรม 15 ค่ำและขึ้น 15 ค่ำ ตำแหน่งของดวงจันทร์จะโคจรมาอยู่ในแนวเส้นตรงเดียวกันกับดวงอาทิตย์เป็นผลให้แรงไทดัล จากดวงอาทิตย์เสริมแรงกับดวงจันทร์ ในวันนี้จึงเป็นวันที่ระดับน้ำขึ้นสูงสุด เรียกว่า วันน้ำเกิด (spring tides)
ส่วนวันแรม 8 ค่ำและขึ้น 8 ค่ำ ตำแหน่งของดวงจันทร์โคจรมาอยู่ในแนวตั้งฉากกับดวงอาทิตย์ ซึ่งแรงไทดัลไม่เสริมกัน ทำให้ระดับน้ำสูงขึ้นน้อยกว่าปกติ เรียกว่า วันน้ำตาย (neap tides)
ประเพณีลอยกระทงถือเป็นประเพณีที่คงอยู่ผูกพันกับชีวิตคนไทยมาอย่างยาวนาน จนถึงปัจจุบัน ที่เติมสีสันให้ทุก ๆ วันเพ็ญเดือน 12 เมื่อตั้งใจปล่อยสิ่งชั่วร้ายไปกับกระทง อย่าลืมเลือกวัสดุทำกระทงที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม เพื่อให้ประเพณีนี้ไม่ถูกเลือนหายไปตามกาลเวลา
